दर्शन, प्रभाव र नेपाल

मानवकाे अस्तित्व पृथ्वीमा लाखाैँ वर्षदेखि रहिआएकाे छ । लाखाैँ वर्षदेखि रहिआए पनि ई. पू. ५०००-३००० काे समयमा खेती, नहर आदि अनेक महत्त्वपूर्ण र समाजका महान् परिवर्तनकारी आविष्कार भएका छन् । दर्शनकाे अस्तित्व पहिलाे युगमा छँदै थिएन; दाेस्राेमा उमेर गइसकेकाे थियाे त्यसैले उसले प्रयाेग आश्रित चिन्तन (विज्ञान) काे फेर नसमातुन्जेल उसका भनाइहरुतर्फ मानिसकाे ध्यान आकृष्ट भएन । दर्शनकाे प्रभात जुन हाे त्यसकाे मध्याह्न त्याे हाेइन । ७०० ईपूदेखि पहिलाका तिनचार शताब्दीकाे समय दर्शनकाे स्वर्णयुग थियाे । त्यसै समयमा भारतमा उपनिषददेखि वुरुसम्मका र युराेपमा थेलदेखि एरिस्टाेटलसम्मका दर्शनहरुकाे विकास भएका छन् ।

६०० ईपूकाे समय कस्ताे थियाे भने मिश्र, मेसाेपाेटामिया र सिन्धु उपत्यकाका पुराना मानिसहरु आफ्नाे विचारबाट थाकेर बसेका थिए । त्यही समयमा नवआगन्तुकहरुकाे साेचबाट मिश्रण भएर हिन्दु र युनानीहरुले आफ्नाे दिमागी उडान सुरु गर्छन् । दर्शनका क्षेत्रमा युनानीहरु ६००-३०० ईपूसम्म अगाडि बढ्दै जाँदा हिन्दुहरु ४०० ईपू छेउछाउतिरै गलेर बसेका थिए । १९ औँ शताब्दीपछि बल्ल नयाँ प्रकाश (पुनर्जागरण) आउन थालेकाे हाे । १६ औँ शताब्दीमै धर्मबाट आफूलाई मुक्त नपारेकाे भए युराेपेली दर्शनकाे गति पनि इस्लामिक जस्तै हुने थियाे । त्यसपछि युराेपमा स्काेलास्टिक(धर्मपाेषक) दर्शनकाे अन्त्य गरी त्यसकाे प्रसारित रूप स्काेलास्टिक डाक्टरकाे रूपमा भारत र नेपालमा पनि फैलिएकाेमा गाैरवकाे विषय ठानिएकाे छ । विज्ञान र कलाकाे सहयाेगी बन्नु भनेकाे जीवित प्रकृति प्रयाेगकाे दह्राे आश्रय ग्रहण गरेर आफ्नाे सिर्जना शक्तिलाई पछ्याउनु हाे ।  जुन दर्शन त्यहाँबाट समाप्त हुन्छ त्यसले बुद्धि, जीवन र स्वयम् भुक्तबाट मुक्ति चाहेकाे भन्ने कुरा बुझ्नु पर्ने हुन्छ ।

विश्वव्यापी दर्शनकाे धारालाई हेर्दा  त्याे राष्ट्रियभन्दा पनि अन्तर्राष्ट्रिय बढी भएकाे देखिन्छ । धर्मले अर्काे देशकाे धर्म स्वीकार गर्नमा भन्दा आर्थिक प्रश्नहरुकाे अभिप्रायले पछ्याएर अर्काकाे धर्मलाई दमन गर्न लागेकाे पाइन्छ । त्यसैले दर्शनकाे क्षेत्रमा जसले राष्ट्रियता तानकाे लेग्राे तान्दछ त्याे स्वयम्  ठगिएकाे हुन्छ । अहिलेलाई बुझेर मात्र अहिलेकाे देश र समाजकाे प्रवाहलाई बुझ्न सकिँदैन । विश्वकाे भूगाेलबाट शताब्दीऔँदेखि पर्दै आएकाे प्रभावलाई बुझ्नु पर्दछ । कुन दर्शनलाई हामीले प्राथमिकतामा राख्ने भन्ने कुरा भूगाेल र परिवेश अनुसार फरक हुनसक्छ ।

युनानी दर्शन, इस्लामी दर्शन, युराेपेली, भारतीय आदि दर्शनहरुलाई  कसरी हामीले आफ्नाे राष्ट्रिय हितमा अधिकतम प्रयाेग गर्न सक्ने भन्ने कुरालाई प्राथमिकतामा राखेर खाेज अनुसन्धानमा जाेड दिँदै जानु पर्ने थियाे । सिन्धुबाट हिन्दुस्तान र पारसबाट इस्लाम बने । दर्शनकाे सबभन्दा पुरानाे शाखा  आयाेनिक सम्प्रदाय हाे । विश्वका सारा चिजहरु केबाट बनिराखेका छन्; त्यसकाे मूल तत्त्व पत्ता लगाउनु मुख्य उद्देश्य थियाे आयाेनिक दार्शनिकहरुकाे । उनीहरुकाे एउटा मुख्य विशेषता के थियाे भने विश्वका सारा चिजहरु कसले बनायाे भन्दा पनि कसरी बने भन्ने प्रश्नमा बढी घाेत्लिन्थे उनीहरु । उनीहरुका समकालिकहरु- भारतका चार्विक र बुद्ध दर्शनमा काम गर्नेहरुले उनीहरुलाई प्रश्न खडा गर्न सकेका थिएनन् । आयाेनिक दार्शनिकहरुका दृष्टिमा जीवन महाभूतमा पृथकीकृत हुने वस्तु हाेइन र त्यसलाई एउटा चालक चेतन वस्तुकाे आवश्यकता पर्दैन । गर्जिदाे मेघ, बग्दाे पानी, लहरिँदाे समुद्र, हल्लिदाे वृक्ष आदिले उनीहरुकाे निर्जीवतालाई हाेइन सजीवतालाई सङ्केत गर्दछन् ।  तिनै युनानी दार्शनिकहरु- पाइथागाेरस, प्लेटाे, एरिस्टाेटल आदिले जान-विज्ञान, जीवन-जगतका बारेमा आफ्ना दार्शनिक धारणाहरु छाडेर गएका छन् ।

पाइथागाेरसले मूल तत्त्व पदार्थ भनेकाे आकृति वा आकार हाे । वीणाकाे तारकाे लम्बाई र त्यसका स्वरबिच निश्चित सम्बन्ध हुन्छ भन्थे । प्लेटाेले संसारमा दुई प्रकारका तत्त्वहरु छन्; एउटा विज्ञान र अर्काे भाैतिक तत्त्व । यीमध्ये विज्ञान नै वास्तविक तत्त्व हाे, हरेक चिजकाे रुप र सार अन्त्यमा त्यसै तत्त्व (विज्ञान) मा आधारित हुन्छ । विश्वलाई त्यसले नै नियमन र नियन्त्रण गर्दछ । भाैतिक तत्त्व मूल हाेइन, कार्य चमत्कार हाेइन,  सुस्त चेतना जड स्वेच्छा गति हाेइन, अनिश्चित गतिका शक्तिहरु हुन् । यही मूल स्वरूप विज्ञान सक्रिय कारण हाे । भाैतिक तत्त्वहरु सहयाेगी हुन् । एरिस्टाेटल ज्ञान प्राप्तिका लागि बुद्धिमा भन्दा आफ्ना इन्द्रियमा विश्वास गर्छन् । अनि घटनाहरुले समर्थन गर्छन भने मात्र आफ्नाे बुद्धिमा विश्वास गर्नुपर्छ । साँचाे ज्ञान भनेकाे केवल घटनाहरुकाे परिचय मात्र हाेइन; कुन कारणहरुले वा कस्ता परिस्थितिहरुमा ती घट्छन् भन्ने जान्नु समेत हाे ।

एरिस्टाेटल तर्कशास्त्रका प्रथम आचार्यमध्येका हुन् । तर्क भनेकाे दर्शनसम्म पुग्ने भर्याङ्ग हाे । तर्क-शुद्ध चिन्तनकाे विधा हाे । विस्तारै युनानी दर्शनकाे अन्त्य हुँदै गयाे र नवयुनानीवादी दर्शनहरु निस्किँदै गए । त्यसले बिस्तारै विस्तारित रुप लिँदै गयाे । यसरी विश्व मानचित्रमा एउटा पुस्तापछि अर्काेलाई राखेर दर्शनलाई हेर्ने काेशिस गर्नुपर्छ । हाम्रा प्राचीन दर्शनहरु, ईश्वरवादी दर्शन उपनिषद्, बाैद्ध दर्शन, ब्राह्मण दर्शन आदिमाथि खाेज अनुसन्धान गर्नु पर्ने  हाे कि ? बहससँग‌ै चिन्तन पनि गर्नु पर्ने हाे कि ? बहस र चिन्तन गरेर नेपाली माैलिक दर्शनकाे विकास गर्नु पर्ने बेला भयाे कि  ?

लेखक नेपाली कांग्रेस जिल्ला कार्यसमिति चितवनका उपसभापति कैलाश कोइराला हुन् ।