धर्मनिरपेक्ष, मानव अधिकारहरूबारे बौद्ध दृष्टिकोण

धर्मनिरपेक्ष मानव अधिकारहरू आधुनिक समाजको आधारभूत मान्यताहरु हुन । जसले व्यक्तिको स्वतन्त्रता, समानता, र मर्यादालाई न्यायोचित ढंगबाट प्रस्तुत गर्दछ । धर्मनिरपेक्ष मानव अधिकारहरूको अवधारणा, सबै मानवप्रति समभाव, सम्मान र न्यायको प्रस्तावना हो । बौद्ध दर्शनले पनि मानव अधिकारका मूल विषयहरूसँग सहमति जनाउँछ, यद्यपि यसको आधारभूत दृष्टिकोण आध्यात्मिक अभ्यास, सकारात्मक विचार, कुशल कर्म र करुणामाथि आधारित छ । मुलतः बौद्ध शिक्षा आफैमा धर्मनिरपेक्ष र मानव अधिकार सम्बन्धि अवधारणाको स्रोत हो । बौद्ध दर्शनले समाजमा सबै प्रकारको विभेद, असमानता, अकुशल तथा अनैतिक कार्यलाई निरुत्साहित गरी शान्ति स्थापना गर्न जोड दिन्छ । बौद्ध दर्शनका अनुसार मानव अधिकार मनुष्य जीवनमा मात्र संरक्षण र पालन गर्न सम्भव छ अरु योनी तथा जन्महरूमा यो सम्भव देखिदैन । बुद्ध वचनमा उल्लेख भएका मानवद्वारा गरिने जस्तैः ९काय, वाक र चित्त० को माध्यमबाट हुनसक्ने तीन प्रकारका कर्महरू मध्ये कुनै पनि कर्म द्वारा कसै माथी पनि कुभलो नसोच्नु, नबोल््नु र नगर्नुका साथै सदैव सकारात्मक सोच राख्न प्र्रेरणा दिन्छ जसले मानव अधिकारको सुनिश्चततालाई संकेत गर्दछ ।
सारः
बौद्ध धर्मको करुणा, अहिंसा, र परस्पर निर्भरताको सिद्धान्तले मानव अधिकारको संरक्षण र समर्थनमा बलियो आधार प्रदान गर्दछ । मानव अधिकारहरूलाई व्यक्तिगत स्वतन्त्रता, समनता, समानुपातिक सहभागीता र सामाजिक उत्तरदायित्वको सन्तुलनको रूपमा बुझ्न सकिन्छ, जसले जगतका सबै प्राणीहरूको कल्याणलाई प्राथमिकतामा राख्छ । बौद्ध परम्परामा रहेको सार्वभौमिक समानताको धारणा र दुःखको स्थायीरुपमा अन्त्य गर्ने आध्यमिक मार्गले धर्मनिरपेक्ष मानव अधिकारहरूको सिद्धान्तसँग गहिरो सम्बन्ध देखाउँछ । यो लेखले धर्मनिरपेक्ष मानव अधिकारहरू र बौद्ध शिक्षाबीचको सम्बन्धलाई उजागर गर्दै विश्वभरि नै शान्ति र न्याय प्रवद्र्धन गर्न सक्ने सम्भावनाको चर्चा गर्दछ ।
यस लेखमा प्रयोग भएका मुख्य शव्दहरुः
बौद्ध दृष्टिकोण, धर्म निरपेक्ष, करुणा, अहिंसा, स्वतन्त्रता, परस्पर निर्भरता, मानव अधिकार, नेपालको संविधान ।
बौद्ध शिक्षामा मानव अधिकारको आधारभूत दृष्टिकोणः
बौद्ध धर्मले मानव जीवनलाई अत्यन्तै अमूल्य मान्दछ । बुद्धले प्राणीमात्रप्रति करुणा र अहिंसाको अभ्यास गर्न सिकाउनुभयो । धर्मनिरपेक्ष मानव अधिकारहरूले व्यक्तिको स्वतन्त्रता र समानतालाई महत्व दिन्छन । भने बौद्ध धर्मले यसलाई करुणा, अहिंसा, र परस्पर निर्भरता ९प्रतिक्षमता० को सिद्धान्तसँग जोड्छ ।

१. समानतामा आधारित सिद्धान्तः

बौद्ध धर्मको शिक्षा अनुसार सबै प्राणीहरू समान छन्। जात, धर्म, लिंग, वर्ण, अपाङ्खता, शैक्षिक वा आर्थिक स्तरको आधारमा कुनै पनि प्रकारको विभेद बौद्ध विचारधारामा अस्वीकार्य छ । भगवान बुद्धको समनतामा आधारित शिक्षा सन्दर्भमा, बुद्ध शिक्षाको ‘चर्तुबम्हाविहार’ को यो अवधारणाबाट प्रष्ट हुन्छ ।
मैत्रीः अरुलाई आफु समान ठान्ने ।
करुणाः सत्व प्र्राणीपति मुक्तिको कामना ।
मुदिताः अरुको खुशीमा खुशी हुनु ।
उपेक्षाः समभावले हेर्नु ।

२. व्यक्तिको अभिव्यक्ति स्वतन्त्रताः

बौद्ध धर्मले अभिव्यक्ति स्वतन्त्रता उपयोग गर्दा आर्य अष्टांिगक मार्गको, सम्यक वचनको अभ्यासलाई महत्व दिन्छ, जसले सत्य, अहिंसा र परोपकारलाई प्रोत्साहन गर्दछ । धर्मनिरपेक्ष मानव अधिकारहरूले व्यक्तिको अभिव्यक्ति स्वतन्त्रतालाई अधिकारको रूपमा व्याख्या गर्छन्। । बुद्ध दर्शनले व्यक्तिगत अनुभव, अभ्यास, ज्ञान, विचारलाई प्रमुख ठान्छ र आफनै दृष्टिकोण र अनुभवबाट सत्यको खोज गर्न सिकाउछ । बुद्धले भनेका थिए ‘मेरो शिक्षालाई केवल विश्वास नगर, आफैले जाँच गरेर मात्र विश्वास गर’ भनेर तर्क र संवादलाई खुला राखेको छ जसले व्यक्तिको आत्मनिर्णयको अधिकार र अभिव्यक्ति स्वतन्त्रताको पक्षमा वकालत गर्दछ ।

३. करुणा र अहिंसाः

‘अहिंसा परमो धर्म’ बुद्ध धर्मको मुख्य मान्यता हो । यसले करुणा र अहिंसालाई प्रतिविम्वित गर्दछ र धर्मनिरपेक्ष मानव अधिकारले हिंसाविरुद्धको अधिकारलाई जोड दिन्छ । यसकारण, बौद्ध धर्मले अहिंसालाई जीवनको मूल आधार मान्दछ । यसले समस्त प्राणीहरूप्रति करुणा र प्रेमको अभ्यास गर्न शिक्षण दिन्छ ।
धर्मनिरपेक्षता र बौद्ध धर्मबीचको सन्तुलनः
धर्मनिरपेक्षता कुनै पनि राज्य, संस्था वा व्यक्ति कुनै विशेष धर्मसँग नजोडिनु र सबै धर्मप्रति समान व्यवहार गर्नु हो यस्तो प्रकारको आचरण र शिक्षा बौद्ध दर्शनले बुद्धकालीन समयदेखि नै सम्बोधन गर्दछ । अतिरिक्त, धर्मलाई व्यक्तिगत आस्था र अभ्यासको रूपमा मान्यता दिन्छ र कुनै पनि धर्मलाई राज्यको नीति, शिक्षा, वा कानुनमा प्राथमिकता दिन नहुने बताउँछ । बौद्ध धर्म, अर्कोतर्फ, धर्म मात्र नभई एक प्रकारको दर्शन, जीवनशैली र आचरणको मार्ग हो । यसले कर्म, करुणा, अहिंसा र ध्यानजस्ता सिद्धान्तहरूलाई प्राथमिकता दिन्छ, जुन धर्मनिरपेक्षताको मूल््यहरूसँग धेरै हदसम्म मेल खान सक्छ । बौद्ध धर्मका मूल््यहरूसँग धर्मनिरपेक्षताको आधारभूत सिद्धान्त मिल््ने हुँदा यी दुईलाई सहअस्तित्वका रूपमा सहजै स्वीकार गर्न सकिन्छ ।
नेपालको संविधान २०७२ अनुसार धर्मनिरपेक्ष मानव अधिकार सम्बन्धी व्याख्याः
नेपालको संविधान २०७२ ले धर्मनिरपेक्षता र मानव अधिकारको अवधारणालाई महत्वपूर्ण स्थान दिएको छ । नेपालको संविधानले धर्मनिरपेक्ष राष्ट्रको सिद्धान्तलाई स्वीकार गरेको छ, जसले सबै धर्म र संस्कृति प्रति सम्मान र सहिष्णुताको मार्गदर्शन गर्दछ । धर्मनिरपेक्षताको अवधारणा भन्नाले कुनै विशेष धर्मको प्राथमिकता नराख्ने, बरु सबै नागरिकलाई समान अधिकार र अवसर प्रदान गर्ने भन्ने कुरा जनाउँछ ।
नेपालको संविधान २०७२ अनुसार, प्रत्येक व्यक्तिलाई आफ्नो धर्म, आस्था र विश्वासको पालन गर्ने अधिकार प्राप्त छ । संविधानको धारा २६ मा व्यक्तिको धर्म परिवर्तन गर्ने, विश्वास गर्ने र आस्थाको स्वतन्त्रता सुनिश्चित गरिएको छ । साथै, धारा २१ अनुसार, सबै नागरिकलाई स्वतन्त्रतापूर्वक जीवन यापन गर्ने अधिकार प्राप्त छ ।समाजका सबै वर्गका नागरिकलाई समान अधिकार र सम्मान प्रदान गर्ने कुरामा संविधानले स्पष्ट ध्यान दिएको छ । धर्मनिरपेक्षताको सिद्धान्तले मानव अधिकारको संरक्षण र प्रवद्र्धनको लागि एक मार्गदर्शनको रूपमा काम गर्दछ ।
समग्रमा, नेपालको संविधान २०७२ ले धर्मनिरपेक्षता र मानव अधिकारका क्षेत्रहरूमा नयाँ दृष्टिकोण र सम्भावनाहरू प्रस्तुत गरेको छ, जसले राष्ट्रको समग्र सामाजिक न्याय र समानता प्रवद्र्धन गर्न मद्दत पुर्याउने विश्वास गरिएको छ ।

निष्कर्षः

अतः आजभन्दा २६०० बर्ष अगाडि भगवान बुद्धले दिनुभएको समानतामा आधारित शिक्षा र वर्तमान प्रचलित कानुनको आखाबाट हेर्दा, नेपालको संविधान २०७२ ले सुनिश्चत गरिएको धर्मनिरपेक्ष, मानवअधिकार सम्बन्धी कानुनसंग मेल खान्छ । यस अर्थमा बौद्ध धर्म शिक्षालाई सैद्धान्तिक रुपमा प्रमाणिक र यर्थाथपरक पाउन सकिन्छ । बौद्ध दृष्टिकोणमा धर्मनिरपेक्ष मानव अधिकारको परिकल््पना करुणा, अहिंसा, आत्मनिर्णय र सहिष्णुताको सिद्धान्तहरूसँग मिल््दो छ । यसले मानव अधिकारहरूलाई मात्र अधिकारको रूपमा नभई कर्तव्यको रूपमा पनि बुझ्न प्रेरणा दिन्छ जसले समाजमा समानता, शान्ति, र न्याय स्थापना गर्न सहयोग र्पुयाउन सक्छ ।
सन्दर्भ स्रोतहरूः
नेपालको संविधान २०७२
मानव अधिकारको विश्वव्यापी घोषणा पत्र १९ डिसेम्बर १९४८
मानव अधिकार सम्बन्धी महासन्धिहरू
बौद्ध दर्शन सम्बन्धी अध्ययन सामग्रीहरु

यो लेख का लेखक कृष्ण लामा हुन्